ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ

🧠 ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ

ਪਰਿਚਯ

ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ (Addiction) ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹੀ — ਇਹ ਇਕ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਬਿਮਾਰੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਕਸਰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ, ਤਣਾਅ ਜਾਂ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਲਤ ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਜਾਣਾਂਗੇ ਕਿ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ (Mental Health) ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ (Addiction Recovery) ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕਿੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਤੇ ਨਸ਼ਾ ਛੁਡਾਉਣ ਦੌਰਾਨ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

1. ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਕੀ ਹੈ?

ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ਼ “ਪਾਗਲ ਨਾ ਹੋਣਾ” ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਉਹ ਹਾਲਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖ ਸਕੇ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਜਦੋਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਡਿਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ — ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ, ਐਂਜ਼ਾਇਟੀ, ਤਣਾਅ, ਇਕਲਾਪਨ ਆਦਿ — ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨਸ਼ੇ ਵੱਲ ਰੁਝਾਨ ਰੱਖਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

2. ਨਸ਼ੇ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦਾ ਡਬਲ ਸੰਬੰਧ

ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ:

ਮਾਨਸਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਰਨ ਨਸ਼ਾ – ਕਈ ਲੋਕ ਤਣਾਅ ਜਾਂ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਨਸ਼ੇ ਕਾਰਨ ਮਾਨਸਿਕ ਸਮੱਸਿਆ – ਜਦੋਂ ਨਸ਼ਾ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਚਿੰਤਾ, ਗੁੱਸਾ, ਭੁੱਲਣ ਦੀ ਆਦਤ ਅਤੇ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਵਿਕਰਾਲ ਚੱਕਰ (vicious cycle) ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਮਾਨਸਿਕ ਤਕਲੀਫ਼ ਕਾਰਨ ਨਸ਼ਾ ਅਤੇ ਨਸ਼ੇ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਮਾਨਸਿਕ ਤਕਲੀਫ਼।

3. ਨਸ਼ਾ ਛੁਡਾਉਣ ਦੌਰਾਨ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ

ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮਾਨਸਿਕ ਯਾਤਰਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ:

ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਡਰ: “ਕੀ ਮੈਂ ਮੁੜ ਨਸ਼ੇ ਵੱਲ ਨਾ ਵਾਪਸ ਜਾਵਾਂ?”
ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ: ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਡੋਪਾਮੀਨ ਦਾ ਪੱਧਰ ਘਟ ਜਾਣਾ।
ਗੁੱਸਾ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ: ਸਰੀਰ ਦੀ ਆਦਤ ਟੁੱਟਣ ਕਾਰਨ ਮਨ ਚਿੜਚਿੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਕਲਾਪਨ: ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਦੂਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੌਂਸਲਿੰਗ, ਸਹਾਇਤਾ ਗਰੁੱਪ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਥੈਰੇਪੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

4. ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕਿਵੇਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?

ਆਧੁਨਿਕ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰ (Rehabilitation Centers) ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਦਵਾਈਆਂ ਜਾਂ ਡੀਟੌਕਸ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

🟩 (a) ਕੌਂਸਲਿੰਗ ਸੈਸ਼ਨ

ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਕੌਂਸਲਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਅਤੇ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਨ ਹੌਲਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਦਰੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।

🟩 (b) ਗਰੁੱਪ ਥੈਰੇਪੀ

ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਰ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

🟩 (c) ਯੋਗਾ ਅਤੇ ਧਿਆਨ

ਯੋਗਾ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਅਤੇ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਤੇ ਐਂਜ਼ਾਇਟੀ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।

🟩 (d) ਮਨੋਰੰਜਨ ਤੇ ਕਲਾ ਥੈਰੇਪੀ

ਕਈ ਕੇਂਦਰ ਸੰਗੀਤ, ਪੇਂਟਿੰਗ ਜਾਂ ਲਿਖਣ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

5. ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਅਤੇ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਕੇਲਾ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।

ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ:

ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਨਾ ਕਰੇ, ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਬੋਲੋ।
ਉਸ ਦੀ ਛੋਟੀ-ਛੋਟੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ‘ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫ਼ਜ਼ਾਈ ਕਰੋ।
ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰੋ।
ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ।

6. ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਣ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਤਰੀਕੇ

ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਕੁਝ ਤਰੀਕੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ:

ਦਿਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕਰੋ।
ਨਿਯਮਿਤ ਕਸਰਤ ਕਰੋ – ਇਹ ਡੋਪਾਮੀਨ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਤਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਸਿਹਤਮੰਦ ਖਾਣਾ ਖਾਓ – ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਫਲ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਰੱਖੋ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ।
ਡਾਇਰੀ ਲਿਖੋ – ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਮਨ ਨੂੰ ਹੌਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੋ – ਇਹ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

7. ਪੋਸਟ-ਰੀਕਵਰੀ ਮਾਨਸਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ

ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਲਤ ਲੱਗਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਬਣਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਕਸਰ ਮਾਨਸਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ:

ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸੰਪਰਕ
ਤਣਾਅ ਭਰੀ ਸਥਿਤੀ
ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ

ਇਸ ਲਈ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰੈਗੂਲਰ ਕੌਂਸਲਿੰਗ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਗਰੁੱਪਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

8. ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਸੋਚ (Positive Mindset)

ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣਾ ਇਕ ਲੰਬਾ ਸਫ਼ਰ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਹਿਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ।

💬 “ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਅਤੀਤ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦੇ, ਪਰ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਜਰੂਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ।”

9. ਨਤੀਜਾ (Conclusion)

ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਟੁੱਟ ਹੈ। ਜੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੈ, ਤਾਂ ਨਸ਼ਾ ਛੁਡਾਉਣ ਔਖਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਜੇ ਨਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਦਾ, ਤਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਕਦੇ ਸੁਧਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।

ਇਸ ਲਈ, ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਡੀਟੌਕਸ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਮਨ ਦਾ ਇਲਾਜ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਸਹੀ ਸਹਾਰਾ, ਪਿਆਰ, ਸਮਝਦਾਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੁੜ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ