ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ (ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ)

ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ (ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ)

ਆਜਕੱਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਗਈ ਹੈ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ। ਕਈ ਵਾਰ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਟੀਨਏਜਰ, ਬਿਨਾਂ ਸਮਝੇ-ਬੁਝੇ, ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਟ੍ਰੈਂਡ, ਜਿਗਿਆਸਾ, ਜਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਦਤ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀ-ਦਿਨ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਲਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਤ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਮਾਨਸਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ “ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ” (Early Intervention) ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਲੱਛਣ ਜਾਂ ਸੰਕੇਤ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ, ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਮਦਦ, ਸਮਝਾਉਣ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਲਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਜਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਡੂੰਘੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਨੌਜਵਾਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?

1. ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ (Peer Pressure)
   ਟੀਨਏਜਰ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਨਸ਼ਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਵੀ ਅਜ਼ਮਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

2. ਜਿਗਿਆਸਾ (Curiosity)
   ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਆਜ਼ਮਾਉਣ ਦੇ ਚਲਦੇ ਬੱਚੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਰ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹਰਜ ਹੈ।

3. ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ / ਦਬਾਅ (Stress & Pressure)
   ਪੜ੍ਹਾਈ, ਘਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ, ਜਾਂ ਕੈਰੀਅਰ ਦਾ ਦਬਾਅ ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ੇ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

4. ਪਰਿਵਾਰਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Family Environment)
   ਜੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਸ਼ਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

5. ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
   ਕੁਝ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ੇ ਨੂੰ Modern lifestyle ਵਜੋਂ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਨ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੰਕੇਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ

• ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਬਦਲਾਅ

• ਚਿੜਚਿੜਾਪਨ ਜਾਂ ਗੁੱਸਾ ਵਧਨਾ

• ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ

• ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਘਟਣਾ

• ਨਵੇਂ ਜਾਂ ਸ਼ੱਕੀ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਣਾ

• ਮੋਬਾਈਲ/ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ

• ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਵਾਧੂ ਮੰਗ

ਜਿਹੜੇ ਮਾਪੇ ਇਹ ਲੱਛਣ ਵੇਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਕਦਮ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ (Early Intervention) ਕੀ ਹੈ?

ਇਹ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ:

• ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਪਛਾਣ (Identification)

• ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਕੌਂਸਲਿੰਗ (Counseling & Dialogue)

• ਸਹੀ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ (Guidance)

• ਜਰੂਰਤ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਥੈਰੇਪੀ ਜਾਂ Nasha Mukti Kendra ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ

ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਨਸ਼ਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਨਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

1. ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣਾ
   ਜੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਮਝ ਅਤੇ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਬਾਹਰ ਭਟਕਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

2. ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਗੱਲਬਾਤ
   ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਹਰ ਚੀਜ਼ ‘ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕਰ ਗੱਲ ਕਰੋ – ਸਕੂਲ, ਦੋਸਤ, ਮਾਨਸਿਕ ਦਬਾਅ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਵਰਤੋਂ।

3. ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਸਿਖਾਉਣਾ
   ਬਿਨਾਂ ਦਬਾਅ ਦੇ ਮਰਿਆਦਾ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਜੀਵਨ ਸਿਖਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।

4. ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਬਣਨਾ
   ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

• ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਦੁਰਪਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਕਲਾਸਾਂ

• ਕੌਂਸਲਿੰਗ ਸੈਸ਼ਨ

• ਸਪੋਰਟਸ, ਆਰਟ, ਮਿਊਜ਼ਿਕ, ਯੋਗਾ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ

• ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸੰਚਾਰ

Nasha Mukti Kendra ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਦਦ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ?

ਜੇ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਡੂੰਘੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ:

• ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕੌਂਸਲਿੰਗ

• ਬਿਹੇਵਿਯਰ ਥੈਰੇਪੀ (Behavioral Therapy)

• ਸਮੂਹ ਚਰਚਾ (Group Support)

• ਆਰਟ, ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਥੈਰੇਪੀ

• ਮਾਪਿਆਂ ਲਈ ਗਾਈਡੈਂਸ ਅਤੇ Training

• ਰੀਲੈਪਸ ਪ੍ਰਿਵੇਂਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ

ਜਿੰਨਾ ਜਲਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲਤ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਜੋ ਨਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਕਰਦੀ ਹੈ

• ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਸਰਤ ਅਤੇ ਯੋਗਾ

• ਸਹੀ ਖੁਰਾਕ

• ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਇਸਤੇਮਾਲ

• ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਚੋਣ

• ਸਮੇਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ

• ਰੁਚੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ੌਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਣਾ

ਨਤੀਜਾ

ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਥਿਆਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਹੈ। ਜੇ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਪਹਚਾਣ ਕੇ ਸਹੀ ਕਦਮ ਲਏ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ, ਸਕੂਲ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰ – ਇਹ ਚਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਹੀ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।