ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਡ੍ਰਿਵਨ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਮਾਡਲ: ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ — ਇਹ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ, ਕਮਿਊਨਿਟੀ, ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਰਿਵਾਇਤੀ ਇਲਾਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਡ੍ਰਿਵਨ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਮਾਡਲ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ।

⭐ 1. ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਡ੍ਰਿਵਨ ਮਾਡਲ: ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ?

ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਡ੍ਰਿਵਨ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਮਾਡਲ ਉਹ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਲਈ:

• ਗਰਾਮ ਵਾਸੀ

• ਪਰਿਵਾਰ

• ਦੋਸਤ

• ਪੜੋਸੀ

• ਸਥਾਨਕ ਲੀਡਰ

• ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ

ਮਿਲ ਕੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਮਾਡਲ ਹਸਪਤਾਲ ਜਾਂ ਰੀਹੈਬ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ,
ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹਨ।

⭐ 2. ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਾਡਲ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਪਈ?

ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ:

• ਰੀਹੈਬ ਸੈਂਟਰ ਘੱਟ ਹਨ

• ਆਨਲਾਈਨ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸਭ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ

• ਇਲਾਜ ਦੀ ਕਿਮਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ

• ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਘੱਟ ਹੈ

• ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਡਰ ਅਤੇ ਜਿਜਕ ਹੈ

ਇਹ ਕਾਰਨ ਕਈ ਲੋਕ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਪਾਉਂਦੇ।
ਪਰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਡ੍ਰਿਵਨ ਮਾਡਲ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਅੜਚਣਾਂ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਇਲਾਜ:

✔ ਮੁਫ਼ਤ
✔ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ
✔ ਬਿਨਾ ਜਿਜਕ
✔ ਬਿਨਾ ਸ਼ਰਮ
✔ ਬਿਨਾ ਦੂਰ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ

ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

⭐ 3. ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਡ੍ਰਿਵਨ ਮਾਡਲ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ “ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕਮੇਟੀਆਂ” ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ?

• ਨਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ

• ਨਸ਼ਾ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ

• ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ-ਘਰ ਸਹਿਯੋਗ

• ਸਮੂਹਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ

• ਮੈਡੀਕਲ ਸਹਾਇਤਾ

• ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਡਲਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਪਿੰਡ “ਡਰੱਗ-ਫ੍ਰੀ” ਹੋਏ ਹਨ।

⭐ 4. ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ (Self-Help Groups)

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੈ।
ਜਿਵੇਂ:

• AA (Alcoholics Anonymous)

• NA (Narcotics Anonymous)

ਇਹ ਸਮੂਹ ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਬੇਸਡ ਮਾਡਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ:

• ਕੋਈ ਜਜਮੈਂਟ ਨਹੀਂ

• ਸਭ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੇ

• ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ

• ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਰੋਸਾ

• ਤਜਰਬਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝ

ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤਾਕਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

⭐ 5. ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਡੋਰ-ਟੂ-ਡੋਰ ਸਪੋਰਟ ਨੈਟਵਰਕ

ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਗਾਂਵ ਪੱਧਰ ਦੇ “ਡੋਰ-ਟੂ-ਡੋਰ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ” ਚਲਾਏ ਹਨ।

ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ?

• ਸਥਾਨਕ ਸੇਵਾਦਾਰ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

• ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ

• ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ

• ਕਾਊਂਸਲਿੰਗ ਦਿੰਦੇ ਹਨ

• ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੰਦੇ ਹਨ

ਇਸ ਨਾਲ ਮਰੀਜ਼ ਕਦੇ ਵੀ ਅਕੇਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।

⭐ 6. ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕਾਊਂਸਲਰ ਅਤੇ ਲੋਕਲ ਹੈਲਥ ਵਰਕਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਫ਼ਲ ਮਾਡਲਾਂ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ — ਆਸ਼ਾ ਵਰਕਰ, ਪਿੰਡ ਨਰਸਾਂ, ਸਥਾਨਕ ਕਾਊਂਸਲਰ।

ਇਹ ਲੋਕ਼:

• ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਦਿਨ-ਇੱਕਾਂਤ ਗੱਲ ਕਰਦੇ

• ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ

• ਫਾਲੋਅਪ ਕਰਦੇ

• ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਗਾਈਡ ਕਰਦੇ

• ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਰਿਲੈਪਸ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ

ਕਈ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਾਂਗ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

⭐ 7. ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ

ਜਦ ਸਮਾਜ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮਾਹੌਲ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ:

• ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੱਡੇ

• ਮਹਿਲਾਵਾਂ

• ਨੌਜਵਾਨ

• ਡਾਕਟਰ

• ਸੇਵਾਦਾਰ

ਸਭ ਇਕੱਠੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਸ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ।

ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ —
“ਨਸ਼ਾ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਹੌਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।”

⭐ 8. ਸਪੋਰਟਿਵ ਪੜੋਸੀ ਮਾਡਲ (Neighbourhood Support System)

ਇਹ ਮਾਡਲ ਬਹੁਤ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇੱਥੇ:

• ਜਿਹੜੇ ਪਾਸੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ

• ਦੋਸਤ

• ਪੜੋਸੀ

ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਤਾਕਤ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਉਹ ਇਸਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ:

• ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

• ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠਦਾ ਹੈ

• ਕਿਵੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ

• ਕਿਵੇਂ ਮੋਟੀਵੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ

ਇਹ ਮਾਡਲ ਰਿਲੈਪਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।

⭐ 9. ਸਮੂਹਕ ਖੇਡ ਅਤੇ ਫਿਟਨੈਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ

ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੇ “ਸਪੋਰਟਸ-ਬੇਸਡ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਮਾਡਲ” ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਇਸ ਵਿੱਚ:

• ਕਬੱਡੀ

• ਵਾਲੀਬਾਲ

• ਫੁੱਟਬਾਲ

• ਕੁਸ਼ਤੀ

• ਦੌੜ

• ਯੋਗਾ

• ਜਿਮ ਗ੍ਰੁੱਪ

ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਫਾਇਦੇ:

✔ ਮਸਤੀ
✔ ਸਿਹਤ
✔ ਨਵੇਂ ਦੋਸਤ
✔ ਵਿਆਸਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
✔ ਨਸ਼ੇ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਹਟਣਾ

ਕਿਉਂਕਿ “ਖੇਡ ਨਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।”

⭐ 10. ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਹਾਰਾ

ਘਰ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਯੋਧਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ:

• ਮਹਿਲਾ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ (Mahila SHGs)

• ਮਾਤਾ-ਭੈਣ ਮੀਟਿੰਗਾਂ

• Women rehab support groups

ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ:

• ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ

• ਮਾਨਸਿਕ ਸਹਿਯੋਗ

• ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

• ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਾ ਰੋਕਣਾ

ਵਾਂਗ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ।

⭐ 11. ਯੂਥ ਕਲੱਬ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ

ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪ ਹੀ “Anti-Drug Youth Club” ਬਣਾਏ ਹਨ।

ਜਿੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨ:

• ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦੇ

• ਖੇਡ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲਾਉਂਦੇ

• ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਕਰਦੇ

• ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੰਦੇ

ਇਹ ਮਾਡਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਫ਼ਲ ਸਾਬਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

⭐ 12. ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਆਧਾਰਿਤ ਡਿਜ਼ਿਟਲ ਗਰੁੱਪ

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ:

• WhatsApp

• Telegram

• Zoom

• Google Meet

ਦੇ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਗਰੁੱਪ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ:

✔ ਤੁਰੰਤ ਸਹਾਰਾ
✔ ਕ੍ਰੇਵਿੰਗ ਕੰਟਰੋਲ
✔ ਮੋਟੀਵੇਸ਼ਨ
✔ ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

⭐ 13. ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਮਾਡਲ ਕਿਉਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਫ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ?

ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ:

• ਮਰੀਜ਼ ਅਕੇਲਾ ਨਹੀਂ

• ਡਰ ਨਹੀਂ

• ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ

• ਲਗਾਤਾਰ ਸਪੋਰਟ

• ਘੱਟ ਖਰਚ

• ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਲਾਜ

• ਮਾਨਸਿਕ ਤਾਕਤ

ਇੱਥੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਇਕ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ —
“ਜਿੱਥੇ ਇਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਨਸ਼ਾ ਹਾਰਦਾ ਹੈ।”

⭐ 14. ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਮਾਡਲ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ?

ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਾਡਲ ਹੋਰ ਵਧਣਗੇ:

• AI-ਸਪੋਰਟ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਗਰੁੱਪ

• ਵਰਚੁਅਲ ਸਪੋਰਟ ਕਲੱਬ

• ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਰੀਹੈਬ ਸੈਂਟਰ

• ਭਾਰਤ ਪੱਧਰ ਦੇ Anti-Drug youth missions

• ਵੱਡੀਆਂ ਡਿਜ਼ਿਟਲ awareness campaigns

ਇਹ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣਗੇ।

⭐ 15. ਨਤੀਜਾ: ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੀ ਤਾਕਤ — ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਲਾਜ

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ:

ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਹਾਰਾ — ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈ।

ਕਮਿਊਨਿਟੀ-ਡ੍ਰਿਵਨ ਮਾਡਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ:

• ਤਾਕਤ

• ਮੋਟੀਵੇਸ਼ਨ

• ਸਹਿਯੋਗ

• ਸੁਰੱਖਿਆ

• ਪਿਆਰ

• ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ

ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਜਦੋਂ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਨਸ਼ਾ ਆਪੇ ਹੀ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।