પરિચય

નશો છોડવું એ મોટી જીત છે,
પરંતુ નશો છોડ્યા બાદ ફરીથી લત લાગી જવી — એટલે કે Relapse — એ ઘણા લોકો માટે સૌથી મોટી મુશ્કેલી બને છે.

વિશ્વભરના રિસર્ચ મુજબ લગભગ 40 થી 60% લોકો રિહેબ કે સારવાર પછી પણ ફરી નશાની લતમાં ફસાઈ જાય છે.
પણ એક મહત્વની વાત સમજવી જરૂરી છે:

Relapse એટલે નિષ્ફળતા નહીં — પરંતુ ઉપચારનો સ્વાભાવિક ભાગ.

Relapse એ અચાનક થતું નથી.
તે માનસિક, ભાવનાત્મક, શારીરિક અને પરિસ્થિતિજન્ય કારણોના કારણે ધીમે ધીમે વિકસે છે.

આ વિગતવાર બ્લોગમાં તમે જાણશો:

Relapse એટલે શું?
Relapse કેમ થાય છે?
Relapseના 3 તબક્કા
સૌથી સામાન્ય ટ્રિગર્સ
મનમાં થતા પરિવર્તનો
કેવી રીતે લત પાછી લાગે છે?
Relapseથી કેવી રીતે બચવું?
પરિવારમાં સભ્યો શું કરી શકે?
અને લાંબા ગાળે sober જીવન કેવી રીતે જીવવું?

આ બ્લોગ નશો છોડ્યા પછી સ્થિર જીવન જીવવા માંગતા દરેક માટે ઉપયોગી છે.

1. Relapse એટલે શું?

Relapse એટલે — નશો/દારૂ/સિગારેટ/દવા છોડ્યા બાદ ફરીથી તેનો ઉપયોગ શરૂ કરવો.

પણ બહુ ઓછા લોકો જાણે છે કે Relapse કોઈ એક દિવસની ઘટના નહીં,
પરંતુ એક પ્રોસેસ છે.

વિજ્ઞાન અનુસાર Relapse ના 3 તબક્કા હોય છે:

1. Emotional Relapse (ભાવનાત્મક તબક્કો)

ભાવનાઓ પર નિયંત્રણ ઘટે
તણાવ વધે
ગુસ્સો
પરિવારથી દૂરાવ
સપોર્ટ ગ્રુપમાં ન જવું
મનમાં નશાની ઇચ્છા ન હોવા છતાં અંદરથી અસ્થિરતા

2. Mental Relapse (માનસિક તબક્કો)

નશાની યાદ આવવી
“બસ એક વાર લઉँ” જેવા વિચારો
જૂના મિત્રોની યાદ
મનમાં સતત લડત
જૂના દિવસોને glamorize કરવું

3. Physical Relapse (શારીરિક તબક્કો)

ફરીથી નશો શરૂ કરી દેવું

જો આપણે Emotional અને Mental Relapse ઝડપથી ઓળખી લઈએ,
તો Physical Relapse (મૂળ નશો કરવો) અટકાવી શકાય છે.

2. Relapse કેમ થાય છે? (વૈજ્ઞાનિક કારણો)

નશો દિમાગમાં dopamine ના pathways બદલાય છે.
તે મનમાં ભારે craving, stress, impulsiveness અને old habits જેવી પ્રવૃત્તિઓને activate કરે છે.

Relapse થાય છે કારણ કે:

દિમાગ સંપૂર્ણપણે ભરેલું નથી
ભાવનાત્મક ઘા બાકી છે
stress handle કરવાની ટેવ નથી
trigger થી જુના સ્મરણો જાગૃત થાય છે
શરીર ફરીથી dopamine માંગે છે
support system નબળું પડે છે

સરળ શબ્દોમાં —
Relapse થાય છે કારણ કે દિમાગ હજુ સુધી heal થયું નથી.

3. સૌથી સામાન્ય Relapse ટ્રિગર્સ

આ triggers એકદમ સામાન્ય છે —
અને એ જ જોખમકારક છે.

1. Stress (તણાવ)

તણાવ relapseનું સૌથી મોટું કારણ છે.

કામનો ભાર
પરીક્ષાનો દબાણ
પરિવારની જવાબદારી
આર્થિક સમસ્યાઓ

Stress → craving → relapse

2. Negative Emotions (નકારાત્મક ભાવનાઓ)

દુઃખ
એકલપણું
ગુસ્સો
અફસોસ
guilt
shame

આ બધું વ્યક્તિને પાછું નશાની તરફ ધકેલી શકે છે.

3. Wrong Friends Circle (જૂનો ટોળકી)

જૂના મિત્રો, જે હજુ પણ નશો કરે છે, relapseનો સૌથી ઝડપી કારણ બને છે.

4. ખાસ જગ્યાઓ

જ્યાં વ્યક્તિ પહેલાં નશો કરતો હતો:

પાર્ટીઓ
હોટલો
ચોરસ
રૂમ
workplace smoking zones

દરેક જગ્યા દિમાગમાં triggers activate કરે છે.

5. Celebrations (ઉજવણીઓ)

જન્મદિવસ, લગ્ન, ફેસ્ટિવલમાં “Just one drink” જેવી વાતો relapse તરફ દોરી જાય છે.

6. Boredom (કંટાળો)

ખાલી સમય → નકારાત્મક વિચાર → craving

7. Lack of Sleep

ઊંઘ ઓછી → દિમાગ નબળું → cravings વધારે

8. Physical Pain or Medical Issues

Painkillers અથવા sedatives relapseનું કારણ બની શકે છે.

9. Overconfidence

“I am fully cured now” → very dangerous
આ overconfidence relapseને આમંત્રિત કરે છે.

10. Relationship Problems

Breakup, ઝગડો, misunderstanding —
ભારે ભાવનાત્મક નુકસાન → craving

4. Relapse દરમિયાન દિમાગમાં શું થાય છે?

દિમાગ તરત જ જૂના addictive pathways ફરી activate કરે છે:

dopamine receptors ફરીથી trigger થાય છે
દિમાગ Reward System ને activate કરે છે
Stress hormones વધે છે
વિચારો પર નિયંત્રણ ઘટે છે
cravings વધુ શક્તિશાળી બને છે

આ બધું 10–20 સેકન્ડમાં થઈ જાય છે.
તેથી Relapse એટલું અચાનક લાગે છે.

5. Relapse અટકાવવા માટેના શક્તિશાળી ઉપાયો

આ પગલાં વિશ્વભરમાં નશા મુક્તિ ટીમો અને મનોવૈજ્ઞાનિકો Recommend કરે છે.

1. Trigger List બનાવો

કઈ વસ્તુ, વ્યક્તિ, પરિસ્થિતિ તમને relapse તરફ ધકેલી શકે?
તે બધું લખો.

2. Structured Routine રાખો

દૈનિક દિવસચર્યા:

Yoga
Meditation
Walking
Healthy meals
Productive work
Proper sleep schedule

Routine → stability → low cravings

3. Mindfulness Technique

જ્યારે craving આવે,
તમારા મનને કહો:

“This feeling will pass.”

10 મિનિટ સુધી Deep Breathing કરો → craving ઘટે છે.

4. Avoid High-Risk People & Places

જૂના મિત્રોને ટાળો
Old hot-spots ટાળો
Parties ટાળો

Safety comes first.

5. Positive Alternatives બનાવો

Nasha છોડ્યા પછી મન ખાલી તે સૌથી મોટું જોખમ છે.

બદલે:

gym
cycling
writing
music
cooking
reading

કોઈ એક healthy activity પસંદ કરો.

6. CBT Techniques Follow કરો

Negative thinking challenge કરો:

“Just once will hurt.” → Wrong
“I am too stressed.” → Find healthy coping
“Nobody understands me.” → Talk to counselor

7. Support System બનાવો

Recoveryમાં support group સૌથી મોટા હથિયાર છે.

family
counselor
friends
support groups
rehab aftercare team

8. Relapse Prevention Plan લખો

આ 5 પોઈન્ટ લખો:

મારી triggers શું છે?
craving આવે તો શું કરવું?
emergency માં કોને call કરવું?
કઈ જગ્યાઓ dangerous છે?
મારી daily routine શું છે?

9. Therapy ચાલુ રાખો

Relapseનો જોખમ ઓછું થાય છે જ્યારે:

counseling
CBT
trauma therapy
emotional healing

નિયમિત રીતે ચાલે.

10. Celebrate Small Wins

1 દિવસ sober
1 અઠવાડિયું sober
1 મહિનો sober

Celebrate કરો.
Progressથી motivation વધે છે.

6. Relapse થાય તો શું કરવું? (સૌથી મહત્વપૂર્ણ)

જો relapse થઈ જાય તો:

✔ Shame ન કરો

✔ જાતને દોષ ન આપો

✔ નશો છોડવાનો સંકલ્પ ફરી કરો

✔ તરત જ counselorનો સંપર્ક કરો

✔ triggers ઓળખો

✔ routine પર પાછા આવો

Relapse recoveryનો એક ભાગ છે —
મુખ્ય વાત એ છે કે આપણે ફરી શરૂ કરીએ.

7. પરિવાર શું કરી શકે?

પરિવાર relapse અટકાવવામાં મોટી ભૂમિકા ભજવે છે.

✔ સારો વાતાવરણ આપો

✔ blame ન કરો

✔ support આપો

✔ ઘરમાં નશો રાખશો નહીં

✔ regular counseling encourage કરો

✔ નાના progress પર ખુશી વ્યક્ત કરો

નિષ્ણાત શબ્દોમાં Conclusion

Relapse નબળાઈ નહીં —
પણ દિમાગના healing processનો એક ભાગ છે.